​#អយុធ្យា ដែល​ត្រូវ​ទ័ព​ភូមា​ដុត​កំទេច​នៅ​ឆ្នាំ​១៧៧៩ មានការ​ខ្វែងគំនិត​គ្នា​អំពី​កាលបរិច្ឆេទ ឬ​ចំណាស់។ អ្នក​ប្រវត្តិវិទូ​ថៃ ដែល​សំអាងលើច្បាប់បាន​អះអាងថា ទីក្រុង​ខាងលើនេះ​ដែលជា​ ​កោះ​ ឬ ទីក្រុង​ទឹក​ ត្រូវបាន​កសាងឡើង​ដោយ​ស្តេច​ថៃ ព្រះនាម​ថា អ៊ូ​ថង នៅ​ឆ្នាំ​១៣៥០ ។ លោក អៃ​ម៉ូ​នី​យេ ជនជាតិ​បារាំង​មិន​យល់ស្រប​នឹង​ទស្សនៈ​នេះ​ទេ ដោយ​លោក​បាន​បញ្ជាក់ថា អយុធ្យា​គឺជា​ទឹកដី​ខ្មែរ ហើយ​ធ្លាប់មាន​ប្រវត្តិ​ដ៏​យូរលង់​ជាច្រើន​សតវត្ស មុន​ការមកដល់​នៃ​ជនជាតិ​ថៃ ។ តើ​ការពិត​ស្ថិតនៅ​ត្រង់ណា​? ​ ​ដើម្បី​ចូលរួម​វិភាគទាន ក្នុងការ​ស្វែងយល់​អំពី​ឫសកែវ​នៃ​ទីក្រុង​អយុធ្យា យើង​សូម​អនុញ្ញាតិ​ផ្តល់នូវ​ឯកសារ​សំណេរ​មួយ គឺ​ផ្ទាំង​សិលាចារឹក ដែល​គេ​បាន​រកឃើញ​ក្នុង​ខេត្ត​នេះនៅ​ឆ្នាំ​១៩៣៩ នៅពេល​សាងសង់​ផ្លូវ​នៅលើ ទួល​បុរាណ​មួយ​មាន​ឈ្មោះថា បូត​ព្រាហ្មណ៍។ ទួលប្រាសាទ​នា​សម័យអង្គរ​ខាងលើនេះ ស្ថិតនៅ​ខាងកើត​នៃ​ទីក្រុង អយុធ្យា ក្បែរ​ស្ពាន​ចាស់​មួយ​ឈ្មោះថា សះ​ផាន​ជី​គុន សម្រាប់​ភ្ជាប់​កោះ​អយុធ្យា​នឹង​ត្រើយម្ខាង​ទៀត​នៃ​ព្រែក។​ ​សូម​រំលឹកថា ផ្ទាំងសិលា​ចារឹក​ខ្មែរ​ចារ​នៅ​ឆ្នាំ​៩៣៧​នៃ​គ​.​ស ដែល​យើង​នឹង​យកមក​សិក្សា​វិភាគ​ឡើងវិញ​នេះ ត្រូវបាន​ផ្សព្វផ្សាយ​ម្តង​រួចមកហើយ នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៤ ដោយ​លោក ហ្ស​ក ស៊ឺ​ដេ​ស (Cf. L’inscription khmere d’Ayuthya, The Journal of the Thailand Researsch (JTRS) Vol XXXV, Part I, 2,1944 Banghok ។​ ​ ​ផ្ទាំងសិលា​ចារឹក​ខ្មែរ​នៃ​ខេត្ត​អយុធ្យា​មាន​កំពស់​០,៤៥​ម​. កម្រាស់ ០,២២​ម​. ហើយ​មាន​ចារ​អក្សរ​ទាំងសងខាង។ ផ្នែក​ទី​១ នៃ​សិលាចារឹក មាន​តួអក្សរ​១៨​បន្ទាត់​ជា​កាព្យ​ឃ្លោង​សំ​ស្ត្រឹ​ត។ រីឯ​នៅ​ផ្នែក​ទី​២​វិញ ដែល​សរសេរ​ជា​ភាសា​ខ្មែរ​មាន​តួអក្សរ​១៧​បន្ទាត់ ពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​បញ្ជី​ពួក​ខ្ញុំបម្រើ​ប្រាសាទ​ខាងលើ។​ ​ ​បើ​ពិនិត្យ​លើ​ខ្លឹមសារ​នៃ​សិលាចារឹក យើង​អាច​និយាយបានថា គ្មានអ្វី​គួរ​ឲ្យ​មាន​ភាពស្រពិចស្រពិល​ឡើយ ៖ នៅ​ខេត្ត​អយុធ្យា​យើង​មាន​ភស្តុតាង​ជា​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​បញ្ជាក់ ដោយមាន​សំណង់​ស្ថាបត្យកម្ម​ប្រាសាទ និង​សិលាចារឹក ទោះបី​បាន​ឈូសឆាយ បាត់បង់​ហើយក៏​ដោយ។ នេះ​ជាការ​ពិត​មួយ​ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិវិទូ ថៃ និង​អ៊ឺ​រុប​ខ្លះ ដែល​មិន​បានដឹង ឬ​មិនបាន​ទទួលស្គាល់ ព្រោះ​គេ​យល់ច្រឡំ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ ដោយ​ចេតនា ឬ​អ​ចេតនា ។​ ​ ​ម្យ៉ាងវិញទៀត ថ្វីត្បិតតែ​យើង​មិនមាន​គំនិត​ខ្វែងគ្នា​នឹង​មតិ​របស់លោក ហ្ស​ក សឺ​ដេ​ស ក៏ប៉ុន្តែយោងតាម​ទិន្នន័យ​ខាង​បុរាណវិទ្យា​ថ្មីៗ យើង​អាច​កំណត់​ទីតាំង​នៃ​ទីក្រុង ចា​នា​សៈបុ​រី ច្បាស់​ជាង​លោក​ហ្ស​ក សឺ​ដេ​ស​បន្តិច ហើយ​ដែល​វត្តមាន​របស់​ទីក្រុង​នេះ ត្រូវបាន​គូសបញ្ជាក់​ក្នុង សិលាចារឹក​។​ ​ ​បើតាម​យើង ចា​នា​សៈ​បុរី​ស្ថិតនៅ​ខ្ពស់​រាប​នគររាជ លាតសន្ធឹង​រហូតដល់​អយុធ្យា ហើយ​ក៏បាន​ភ្ជាប់​ទៅនឹង​ភូមិភាគ​ខាងត្បូង​នៃ​ប្រទេស​ថៃ​បច្ចុប្បន្ននេះ​ផងដែរ។ ហេតុនេះ​ព្រះនាម​របស់​ព្រះមហាក្សត្រ ដែល​បាន​សោយរាជ្យ​នៅ​ទីនោះ​មាន​លក្ខណៈ​ខុសពី​ព្រះរាជវង្សានុវង្ស​ខ្មែរ នៅឯ​ម្ខាង​ទៀត​នៃ​ជួរ​ភ្នំ​ដងរែក ជាពិសេស ព្រះបាទ​ជ័យ​វ​រ័​ន្ម​ទី​៤ កំពុង​សោយរាជ្យ​នៅក្នុង​សម័យកាល​ដូចគ្នា​នៅ​តំបន់ កោះ​កេរ (​ឆោ​កគរ​គ្យ​រ ឬ​គគីរ​) ជាដើម។ នេះ​គឺ​ជាទ​ឡ្ហីករ​ណ៍​មួយ​បង្ហាញ​អំពី​ភាព​ស្វា​យ័​តនៃ​ភូមិភាគ​នេះ មុន​ការប្រមូល​ផ្គុំ​គ្នា នូវ​រដ្ឋ​ខ្មែរ​តូច​-​ធំ​ទាំងឡាយ ឲ្យ​ក្លាយទៅជា​រដ្ឋ​តែមួយ គឺ​ចក្រភព​កម្ពុជទេស​ក្នុង​រាជ​របស់​ព្រះបាទ សុរិយា​វ​រ័​ន្ម​ទី​១ និង​ទី​២ ។តទៅ​នេះ​គឺ​សេចក្តី​សង្ខេបនៃ​សិលាចារឹក​អយុធ្យា​អាន​ដោយ​លោក​ហ្ស​ក​សឺ​ដេ​ស : ​ ​ខ្លឹមសារ​នៃ​សិលាចារឹក​នៅ​ផ្នែក​ទី​១ បាន​ឲ្យ​ដឹងថា មានការ​មកដល់​ព្រះ​សិវៈ​ក្រោម​ព្រះនាម​ចន្ក​រៈ និង​ព្រះ នាង​បា័​វ​តី ដែលជា​ព្រះ​ជាយា​របស់​ទ្រង់។ បន្ទាប់មកទៀត​សិលាចារឹក​បានបង្ហាញ​អំពី​ប្រវត្តិ​នៃ​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ ដែល​បាន​សោយរាជ្យ នៅ​ចា​នា​សៈ​បុរី ។ ប្រការនេះ​មានន័យថា ខេត្ត​នេះ ស្ថិតនៅក្រោម​ការត្រួតត្រា​គ្រប់គ្រង​របស់​វង្ស​ក្សត្រ​ខ្មែរ មុន​ការមកដល់​នៃ​ជនជាតិ​ថៃ ហើយ​ខេត្ត​នេះជា​កេរ្តិ៍ដំណែល​របស់​ខ្មែរ។​ ​នៅក្នុង​សិលាចារឹក​បាន​ឲ្យ​ដឹងថា ព្រះមហាក្សត្រ​ទី​១ ដែល​បាន​គ្រង​រាជសម្បត្តិ​ដំបូងបង្អស់​នៅ​ចា​នា​សៈបុ​រី គឺ​ព្រះបាទ​ស​ន្ទ​រប​រា​ក្រម។ ព្រះមហាក្សត្រ​អង្គ​នេះ​មាន​ព្រះរាជបុត្រ​មួយអង្គ​មាន​ព្រះនាម​ថា ភគ​វត្ត ដែល​បានប្រសូត បុត្រ​ពីរ​ព្រះអង្គ គឺ​មា​រប​តិ​សិង្ហ​វ​រ័​ន្ម​ដែលជា​ព្រះរៀម និង​មង្គល​វ​រ័​ន្ម ដែលជា​ព្រះអនុជ។ សិលាចារឹក ក៏បាន​បញ្ជា​ក់ទៀតថា ព្រះអង្គម្ចាស់​មា​រប​តិ​សិង្ហ​វ​រ័​ន្ម បានក្លាយ​ទៅជា​អធិបតី​គ្រប់គ្រង​នគរ​ចា​នា​សៈបុ​រៈ រីឯ​ព្រះអនុជ​របស់​ព្រះអង្គ​វិញ គឺជា​អ្នក​ដែល​បាន​កសាង​រូបសំណាក​ដំណាង​ឲ្យ​ព្រះ​មាតា​របស់​ទ្រង់ ក្រោមរូបភាព​នៃ​ព្រះ​សិវៈ ឬ​ព្រះ​ឥសូរ ។​ ​ ​ផ្នែក​ទី​២​នៃ​សិលាចារឹក​អយុធ្យា​ដែល​សរសេរ​ជា​ភាសា​ខ្មែរ​សុទ្ធសាធ​បាន​ពិពណ៌នា​អំពី​ឈ្មោះ​របស់​ពួក​ខ្ញុំបម្រើ​ទេវស្ថាន​នោះ ។ ក្នុងចំណោម​បញ្ជី​ឈ្មោះ​អ្នកបម្រើ​ឃើញ​មាន​ជា​អាថ៌​គោ​តៃ និង​ស៊ី ជាដើម ។ ក្រៅពីនេះ​គេ​ក៏បាន​ឃើញ​ស័ព្ទ​ខ្មែរ​មួយ​ជំនាន់​អង្គរ​ដូចជា រនោច​, កំបិត​, កូន​, ពៅ​, រត់​វារ​, គ​ន្ធី​, …​។​ ​ ​តាម​ប្រសាសន៍​របស់លោក សឺ​ដេ​ស ព្រះរាជវង្សានុវង្ស​ខ្មែរ ដែល​បាន​គ្រប់គ្រង​នៅ​ខេត្ត​អយុធ្យា​នៅ​ឆ្នាំ ៩៣៧ បាន​បន្ត​ពូជពង្ស​ពី​បព្វជិត​ភគ​ទ​វត្ត ដែល​នោះ​គឺជា​ព្រះនាម​របស់​ស្តេច​មួយអង្គ​ដែល​បាន សោយរាជ្យ​នៅ​ឆ្នាំ​៥១៥ នៅក្នុង​រដ្ឋ​មួយ​នៅ​ម្តុំ​ជ្រោយ​មល​យូ ដែលមាន​ឈ្មោះថា ឡាំង​យ៉ា​ស៊ីវ​សី យោងតាម​ឯកសារ​ចិន ។ ម្យ៉ាងទៀត​អ្នកប្រាជ្ញ ខាងលើ ក៏បាន​បញ្ជាក់​បន្ថែមទៀត​ថា ស្តេច​ភគ​វត្ត​នៃ​នគរ​ឡាំង​យ៉ា​ស៊ីវ​សី ត្រូវបាន​ជ្រើសតាំង​ធ្វើជា​ស្តេច​២០​ឆ្នាំ ក្រោយពី​បាន​និរទេស​ទៅកាន់​ប្រទេស​ឥណ្ឌា។ តែ​ទោះបី​យ៉ាងនេះ​ក្តី លោក​មិន​ហ៊ាន​បញ្ជាក់​អំពី​អត្តសញ្ញាណ​ពិត របស់​ព្រះមហាក្សត្រ​អង្គ​នេះឡើយ ព្រោះថា​ព្រះនាម​នេះ គឺជា​ព្រះនាម​មួយ​ដែលមាន​លក្ខណៈសាមញ្ញ​ពេក​ក្នុងសម័យ​នោះ។​ ​ ​គួរ​រំលឹក​នៅទីនេះ​ថា ពេលវេលា​មកដល់​ហើយ សម្រាប់​យើង ដើម្បី​បង្ហាញ​ទស្សនៈ​របស់​យើង​ជុំវិញ គោ​រម្យ​ងារ​ភគ​វត្ត​ខាងលើនេះ​ឲ្យ​បានជា​ក់លាក់ ។​​សូមជម្រាបថា គោ​រម្យ​ងារ​ភគ​វត្ត​ខាងលើនេះ ពុំមាន​លក្ខណៈ​ទូទៅ​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ​គឺជា​មុខងារ ឬ​ឋានន្តរ​ស័​កិ្ត​នៅ​សតវត្ស​ទី​១១ ដែល​ជិត​ប្រហែល​ព្រះមហាក្សត្រ ។ ឧទាហរណ៍​ឈ្មោះ​របស់​ព្រះរាជ​គ្រូ​របស់​ព្រះ​ឧទ​យា​ទិ​ត្យ​វរ​ន្ម​ទី​២ គឺ ភគ​វត្ត​បាទ​វ្រៈ​កម្រ​តេង ឬ ធូលី​ជើង​វ្រៈ​កម្រ​តេង​អញ។ ​យើង​ក៏មាន​ព័ត៌មាន​ទៀតថា ព្រាហ្មណ៍​បុរោហិត​ម្នាក់ទៀត ដែលមាន​ការចេះដឹង​យ៉ាងជ្រៅ​ជ្រះ​បំផុត ហើយ​ដែលជា​ព្រះរាជ​គ្រូ​របស់​ព្រះបាទ​ជយ​វ​រ័​ន្ម​ទី​៦ ផង​នោះ មាន​គោ​រម្យ​ងារ​ដូចគ្នា​គឺ ’​ភគ​វត្ត​បាទ​កម្រ​តេង​អញ​” ។​មូលហេតុ ដែល​យើង​លើក​ឧទាហរណ៍​ទាំងនេះ​ឡើង គឺ​ព្រោះតែ​តាម​ទស្សនៈ​របស់ យើង គោ​រម្យ​ងារ​ភគ​វត្តមាន​ឋានៈ​ស្មើនឹង​ព្រះរាជា ហើយ​ការលើកតម្កើង​ឋានៈ​នេះ​គឺជា​ប្រពៃណី​ខ្មែរ​ដែលមាន​តាំងពី​សម័យ​នគរ​ភ្នំ​ម្ល៉េះ។ ម្យ៉ាងទៀត​វត្តមាន​របស់​គោ​រម្យ​ងារ​ខាង​នេះ ដែលមាន​ប្រភព​ចេញពី​ជ្រោយ​មល​យូ​ក៏​មិន​ធ្វើ​ឲ្យ​យើង​ភ្ញាក់ផ្អើល​ដែរ។ ព្រោះថា​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ​បុរាណ​ធ្លាប់បាន​គ្រប់គ្រង​ទៅលើ​ផែនដី​ជ្រោយ​មល​យូ មុន​ការ​លេចធ្លោ​ឡើង​នៃ​រដ្ឋ​ឈ្មោះ​ស្រី​វី​ជ័យ​នៅក្នុង​អំឡុង​សតវត្ស​ទី​៧-៨​នៃ​គ​.​ស។ ហើយ​យោងតាម​កំណត់ហេតុ​ចាស់ៗ ដែល​ជនជាតិ​ចិន​បាន​បន្សល់ទុក បាន​ឲ្យ​ដឹងថាទឹកដី​នេះ​គឺជា​ភាគ​មួយ​នៃ​រដ្ឋ​ហ្វូ​-​ណន ឬ​នគរ​ភ្នំ​យ៉ាង​ជាក់ច្បាស់ ។​ ​សរុបសេចក្តី​មក ដោយសារតែ​គេ​ពុំបាន​ឃើញ​វត្តមាន​របស់​ជនជាតិ​មន ដូច​នៅ​ខេត្ត​ល​វ ឬ​សព​បុរី និង​ជនជាតិ​ថៃ នៅក្នុង​ខេត្ត​នេះ ទើប​យើង​ពុំ​អាច​សន្និដ្ឋានថា​តំបន់​នេះ គឺជា​ទឹកដី​របស់​មន ឬ​ថៃ បានជា​ដាច់ខាត ។ ផ្ទុយទៅវិញ​នៅ​ទីនោះ គេ​បានឃើញ​វប្បធម៌​ខ្មែរ មានការ​វិវត្តន៍​មិន​ឈប់ឈរ​ចាប់តាំងពី​សម័យ​បុ​រេ​អង្គរ​រហូតដល់​សម័យ​អង្គរ។ នេះ​ជា​កត្តា​មួយ ដែល​គេ​មិនត្រូវ​មើលរំលង​ឡើយ កាលបើ​គេច​ង់​សរសេរ​ប្រវត្តិ​របស់​ទីក្រុង​អយុធ្យា​ដោយ​សុ​ក្រិត ៕ (​ម​.​ត្រា​ណេ​)ពីDNT